Rak płuca uchodzi za jednego z najgorszych nowotworów. Wynika to przed wszystkim z jego historii naturalnej: objawy – jeśli występują – pojawiają się późno i są mało specyficzne. Leczenie, ze względu na uwarunkowania anatomiczne i z reguły późne rozpoznawanie choroby, jest trudne i nie przynosi zadowalających rezultatów. Tym bardziej dziwi fakt, że tak wiele osób lekceważy główny czynnik ryzyka raka płuc – palenie tytoniu. Dochodzi do swoistego paradoksu: wszyscy (nawet zagorzali palacze) deklarują świadomość szkodliwości palenia, a jednocześnie większość palących nie robi nic, żeby zerwać z nałogiem, wmawiając sobie, że akurat im rak nie zagrozi albo – co gorsza – „że na coś trzeba umrzeć”. Zapominają przy tym, że szkodzą nie tylko sobie, ale również osobom ze swojego otoczenia, w tym także dzieciom. Już dawno wykazano bowiem, że tzw. bierne palenie wiąże się z również z wyższym ryzykiem zachorowania na raka.
Od wielu lat rak oskrzeli i płuc jest nowotworem złośliwym najczęściej występującym wśród mężczyzn i główną przyczyną zgonów pacjentów onkologicznych. Alarmujące są również dane epidemiologiczne dotyczące polskich kobiet: wśród pań notuje się coraz więcej przypadków raka płuc, który od niedawna wyprzedza raka piersi, zdobywając niechlubną pierwszą pozycję wśród nowotworów złośliwych najczęściej występujących u kobiet.
PŁUCA
Płuca umożliwiają nam oddychanie. Stanowią one część układu oddechowego, na który składają się nos wraz z jamami nosa, usta oraz drogi oddechowe wiodące do płuc. Tchawica rozdziela się na dwa oskrzela, które prowadzą do każdego z płuc. Noszą one nazwę oskrzela głównego: prawego i lewego. W obrębie płuc oskrzela dzielą się, na oskrzela płatowe, które dochodzą do poszczególnych płatów płuc. Płuco prawe składa się z trzech płatów: górnego, środkowego i dolnego. Płuco lewe natomiast składa się tylko z dwóch płatów: górnego i dolnego. Wewnątrz nich oskrzela dzielą się dalej na rurki o coraz mniejszej średnicy (oskrzeliki), przybierając mikroskopijne rozmiary i ostatecznie kończąc się w milionach pęcherzyków płucnych.
Każde z płuc pokryte jest błoną surowiczą zwaną opłucną. Podobna błona surowicza wyściela też wewnętrzną ścianę klatki piersiowej. Podczas procesu oddychania płuca zwiększają i zmniejszają swoją objętość. W prawdziwych warunkach w przestrzeni między obiema opisywanymi błonami surowiczymi znajduje się bardzo niewielka objętość płynu. Przestrzeń ta nosi nazwę jamy opłucnej, a zawarty w niej płyn o surowiczym charakterze – płynu opłucnego. Jego rola polega na nawilżaniu powierzchni opłucnej podczas zwiększania się i zmniejszania objętości płuc przy oddychaniu. Jeżeli dojdzie do wytworzenia zbyt dużej ilości płynu surowiczego w jamie opłucnej, to płuca nie mogą się prawidłowo rozszerzyć i dochodzi do zaburzeń oddychania. Zjawisko to nosi nazwę wysięku opłucnowego.
WĘZŁY CHŁONNE
Węzły chłonne (gruczoły limfatyczne) stanowią część układu chłonnego (limfatycznego) obejmującego swymi strukturami całe ciało. Węzły chłonne, niewielkie twory o kształcie fasoli, są połączone systemem przewodów noszących nazwę naczyń chłonnych (limfatycznych). Osocze zawarte w krążącej w organizmie krwi zostaje przefiltrowane przez ściany naczyń krwionośnych i dostaje się do przestrzeni międzykomórkowej i samych komórek, dostarczając im składników odżywczych i tlenu. Z kolei komórki pozbywają się produktów przemiany materii i dwutlenku węgla. Część osocza dostaje się z powrotem do naczyń żylnych w postaci chłonki (limfy), a część gromadzi się w układzie chłonnym i podlega procesom filtrowania w gruczołach limfatycznych.
Obszar pomiędzy płucami, w którym znajdują się tchawica i oskrzela główne, nosi nazwę śródpiersia. Nowotwory złośliwe płuc często dają przerzuty do węzłów chłonnych zlokalizowanych u podstawy szyi (należy zwrócić baczną uwagę na to, czy nie powiększyły się węzły nadobojczykowe oraz węzły szyjne.
W JAKI SPOSÓB PRACUJĄ PŁUCA?
Powietrze, którym oddychamy, zawiera tlen. Funkcją płuc jest pobieranie powietrza z otoczenia, przetransportowanie go drogami oddechowymi do wnętrza ciała i pozyskanie zawartego w nim tlenu do krwi. Następnie tlen jest przenoszony przez krew do każdej komórki organizmu. Przy wykonywaniu wdechu następuje rozszerzenie ścian klatki piersiowej i obniżenie przepony (przepona jest cienką i płaską strukturą mięśniową oddzielającą jamę klatki piersiowej, mieszczącą się powyżej przepony, od jamy brzusznej, mieszczącej się poniżej). W rezultacie dochodzi do zaczerpnięcia powietrza przez jamy nosa oraz jamę ustną i wprowadzenie go do pęcherzyków płucnych znajdujących się na końcach oskrzelików, tlen przechodzi ze światła pęcherzyków do krwi. Produkty przemiany materii pochodzące z komórek, takie jak dwutlenek węgla, przedostają się z krwi do pęcherzyków, po czym są wydalane na zewnątrz podczas wydychania.
CZYM JEST RAK PŁUC?
Każdego rodzaju rozrost komórek w organizmie nosi nazwę „guza”. Guzy mogą mieć charakter łagodny lub też złośliwy. Różnica między guzami łagodnymi a złośliwymi polega na zdolności do tworzenia przerzutów lub też braku tej cechy. Nawet znacznych rozmiarów guzy o charakterze łagodnym nigdy nie będą się rozprzestrzeniały na sąsiadujące z nim struktury ciała. Natomiast guzy mające złośliwy charakter zawsze będą „dążyły” do rozprzestrzeniania się i naciekania sąsiadujących struktur, w związku z czym uzyskały one nazwę „raka”. Rak płuc jest guzem złośliwym, który co prawda powstaje w obrębie płuc i często początkowo ogranicza się do jednego płuca, to ostatecznie jednak rozprzestrzenia się na inne części ciała. Większość raków płuc rozrasta się z komórek wyścielających oskrzela i nosi nazwę raków oskrzela lub raków oskrzelopochodnych.
Palenie papierosów Wiadomo, że palenie tytoniu stanowi przyczynę ogromnej liczby przypadków zachorowań na raka płuc. Około dziewięć na dziesięć osób, u których doszło do rozwoju tego nowotworu, jest palaczami lub było nimi w przeszłości. Ryzyko, że u danej osoby dojdzie do rozwoju raka płuc, jest związane z liczbą wypalanych papierosów oraz tym, od jak dawna jest ona palaczem.
Palenie bierne W ciągu ostatnich kilku lat wiele uwagi poświęca się zjawisku ryzyka związanego z biernym paleniem, czyli wdychania dymu z papierosa wypalonego przez inną osobę. Obecnie stwierdzono już, że bierne palenie może powodować raka płuc. Jeżeli osoba niepaląca jest małżonkiem/małżonką osoby palącej papierosy, to ryzyko powstania u niej tego nowotworu jest do 30% większe niż w przypadku osoby pozostającej w związku małżeńskim z kimś niepalącym.
Azbest Ekspozycja na azbest stanowi czynnik ryzyka rozwoju raka płuc oraz innych chorób płuc związanych z oddziaływaniem azbestu. Osoby narażone na działanie tej substancji umierają na raka płuc 7 razy częściej niż pozostała część populacji. Jednak jeżeli osoby, które w przeszłości podlegały ekspozycji na działanie azbestu, palą również papierosy, to ryzyko powstania u nich raka płuc jest wielokrotnie większe – niektórzy badacze szacują, że nawet 50 razy większe niż w ogólnej populacji.
Ekspozycja na związki chemiczne Panuje przekonanie, że ekspozycja na związki chemiczne zawierając karcynogeny, takie jak uran, nikiel, arsen, cynk, węglowodory policykliczne i chrom, może powodować powstanie raka płuc. Ryzyko to wydaje się nie zależeć od palenia papierosów.
Zanieczyszczenie powietrza i spaliny z silników Uważa się, że nadmierna ekspozycja na spaliny pochodzące z silników diesla i zanieczyszczenie powietrza w obszarach zabudowanych również przyczynia się do powstawania tego schorzenia. Jednak stopień ryzyka ocenia się w tym przypadku na bardzo niewielki. W dodatku jest on trudny do zbadania oraz oddzielenia od ryzyka powodowanego przez inne czynniki, takie jak palenie papierosów.
Historia zachorowań na raka płuc w rodzinie Jeżeli w przeszłości wystąpił w rodzinie rak płuc, to jej członkowie znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka rozwoju kolejnego nowotworu. Są też dowody na to, że u braci, sióstr i dzieci osób cierpiących na raka płuc występuje nieznacznie podwyższone ryzyko rozwoju tej choroby, zwłaszcza jeżeli dodatkowo palą one tytoń. Aktualnie prowadzi się wiele badań naukowych mających na celu szczegółowe przyjrzenie się tym zależnościom i określenie, czy ryzyko raka płuc jest „dziedziczne”. Jednak do chwili obecnej nie udało się wyodrębnić żadnego specyficznego genu, który byłby skojarzony z rakiem płuc.
Zbliznowacenia powstałe na skutek naświetleń obszaru klatki piersiowej Uważa się, że u osób, u których na skutek naświetleń klatki piersiowej doszło do zbliznowaceń w obrębie płuc, ryzyko wystąpienia raka płuc może być zwiększone. Niektóre złośliwe nowotwory płuc prawdopodobnie biorą swój początek z obszarów starych blizn obecnych w obrębie płuc. Pacjenci cierpiący na ,zwłóknienie płuc wydają się szczególnie podatni na rozwój raka płuc, zwłaszcza jeżeli są dodatkowo obciążeni ryzykiem wynikającym z palenia tytoniu.
TYPY RAKA PŁUC
Nowotwory płuc mogą być zmianami, które mają swój początek w płucach (pierwotne nowotwory płuc), lub też zmianami, które rozprzestrzeniły się do płuc z innych miejsc w organizmie (wtórne nowotwory płuc, przerzuty). Gdy lekarz mówi, że u kogoś występuje nowotwór płuc, to zazwyczaj ma na myśli pierwotny nowotwór złośliwy płuc.
Pierwotne złośliwe nowotwory płuc dzielimy na dwie grupy:
- niedrobnokomórkowy rak płuc;
- drobnokomórkowy rak płuc.
NIEDROBNOKOMÓRKOWY RAK PŁUC
Niedrobnokomórkowy rak płuc jest zwykle dzielony na trzy różne postacie, w zależności od swojego wyglądu mikroskopowego. Tymi trzema postaciami są:
- rak płaskonabłonkowy;
- gruczolakorak
- rak wielkokomórkowy
RAK PŁASKONABŁONKOWY
Rak płaskonabłonkowy jest najczęściej występującym typem raka niedrobno komórkowego. Ocenia się, że obecnie stanowi on około 40 procent przypadków raka płuc. W niektórych krajach częstość występowania tego typu raka spada, np. w Ameryce Północnej z 40 do 20-25 procent. Rak płaskonabłonkowy jest zazwyczaj skutkiem palenia papierosów i zwykle ma swój początek w komórkach, z których jest zbudowany nabłonek wyścielający drogi oddechowe o większej średnicy oskrzela. Dlatego jest często obserwowany w środkowej części płuc w obrębie jednego z większych oskrzeli. Rak płaskonabłonkowy wykazuje tendencję do bardziej powolnego wzrostu niż inne postacie raka płuc i później daje przerzuty.
GRUCZOLAKORAK
Uważa się, że gruczolakorak rozwija się z komórek gruczołowych zlokalizowanych w nabłonku wyścielającym drogi oddechowe. Gruczolakoraki często rozwijają się w zewnętrznej przestrzeni płuca i niekiedy już na wczesnym etapie mogą dawać przerzuty do węzłów chłonnych lub innych miejsc w organizmie. Szacuje się, że w Polsce stanowią one około 25 procent wszystkich przypadków raka płuc. Jednak w niektórych krajach, np. Ameryki Północnej, gruczolakorak obecnie występuje częściej niż rak płaskonabłonkowy płuc. Niektórzy specjaliści są zdania, że zmiana ta może być uwarunkowana tym, że coraz większa liczba kobiet rozpoczyna palenie papierosów, gdyż ten typ występuje bardziej powszechnie właśnie u kobiet. Gruczolakorak jest też typem raka płuca najczęściej występującym u osób, które nigdy nie paliły.
Wśród osób, u których pojawił się gruczolakorak, często dochodzi do rozwoju szczególnej postaci raka wywodzącej się z komórek nabłonka – raka oskrzelikowo–pęcherzykowego. Rak oskrzelikowo-pęcherzykowy rozwija się zazwyczaj na obrzeżu płuca w pęcherzykach płucnych. Generalnie guzy te rozwijają się powoli i początkowo nie dają wyraźnych objawów co sprawia, że w momencie wykrycia mają już dość znaczne rozmiary. Czasem mogą pojawić się w kilku miejscach jednego płuca lub też w obydwu płucach. Niekiedy guzy te wytwarzają duże ilości śluzu, co objawia się kaszlem i odkrztuszaniem dużych ilości plwociny (jest to objaw zwany śluzotokiem oskrzelowym).RAK WIELKOKOMÓRKOWY
Rak wielkokomórkowy jest postacią niedrobnokomórkowego raka płuc, której brak specyficznych cech gruczolakoraka lub też raka płaskonabłonkowego. Stanowi on około 10 procent wszystkich przypadków nowotworów płuc. Rak wielkokomórkowy jest zazwyczaj stwierdzany u palaczy; większość guzów wzrasta w kierunku dystalnym, ku brzegowi płuc.
DROBNOKOMÓRKOWY RAK PŁUC
Około jeden na pięć przypadków raka płuc jest spowodowany rakiem drobnokomórkowym. Ten typ rak zawdzięcza swoją nazwę temu, że jego komórki obserwowane pod mikroskopem mają małe rozmiary i są w znacznym stopniu wypełnione znajdującymi się w nich jądrami komórkowymi. W przeszłości nazywano go rakiem „komórek dębowych”, ponieważ dopatrzono się podobieństwa tych komórek do nasion dębu, jednak obecnie nazwa ta jest rzadko stosowana. Przyczyną powstawania prawie wszystkich postaci raka drobnokomórkowego jest palenie tytoniu – do jego rozwoju rzadko dochodzi u kogoś, kto nigdy nie palił lub też nie był biernym palaczem. Niestety jest to agresywny typ raka płuc i w większości przypadków w momencie jego wykrycia już stwierdza się przerzuty do węzłów chłonnych lub innych obszarów ciała. W tej sytuacji, gdy tylko jest to możliwe, specjaliści onkolodzy zalecają leczenie chemioterapeutyczne. Bardzo rzadko (mniej niż 1 procent przypadków) rozpoznaje się drobnokomórkowego raka płuc we wczesnym stadium i jeśli nie ma przerzutów do węzłów chłonnych lub innych części ciała, może zostać zalecone leczenie chirurgiczne.
WTÓRNY NOWOTWÓR PŁUC
Kilka typów nowotworów złośliwych może dawać przerzuty do płuc. Najczęściej dotyczy to nowotworów piersi (sutka), jelita grubego i nerki. Jeżeli dojdzie do przerzutu do płuca komórek raka piersi, to są to komórki właśnie raka piersi, a nie raka płuc. Leczenie nowotworu złośliwego, który dał przerzuty do płuc, może bowiem w zasadniczy sposób różnić się od leczenia stosowanego w przypadku guza pierwotnego.
INNE TYPY GUZÓW NOWOTWOROWYCH PŁUC
Hamartoma
Hamartoma są najczęściej występującym w płucach typem guza o charakterze łagodnym (niezłośliwym). Jest on zbudowany z tkanki płucnej, która podczas rozwoju przybrała niezwykłą i „zdezorganizowaną” formę, stanowią zatem zaburzenie rozwojowe. Twory te mają zazwyczaj niewielkie rozmiary, mogą jednak rozrastać się, osiągając średnicę do pięciu centymetrów. Większość z nich w ogóle nie daje jakichkolwiek objawów, niekiedy jednak u chorych występuje kaszel lub infekcje płuc, zwłaszcza jeśli guzy rozwijają się w drogach oddechowych. Czasami są przypadkowo wykrywane podczas wykonywania RTG lub CT klatki piersiowej bądź podczas wykonywania biopsji. W takich przypadkach nie stosuje się żadnego leczenia. Jednak gdy u chorego występują dolegliwości lub gdy wynik biopsji nie jest jednoznaczny, zaleca się leczenie chirurgiczne. Guzy typu hamartoma nigdy nie ulegają przemianie w kierunku nowotworu złośliwego ani też nie nawracają po ustąpieniu.Rakowiaki
Rakowiaki stanowią rzadką postać guza pojawiającego się w różnych miejscach organizmu, w tym także w płucach. Należą one do rodziny guzów neuroendokrynnych. Rakowiaki dzieli się na typowe i atypowe, w zależności od ich wyglądu mikroskopowego. Rodzaj objawów zależy w dużej mierze od lokalizacji guza w płucu. Niektóre z nich rozwijają się w ścianach dróg oddechowych o dużej średnicy, w środkowej części płuca, natomiast inne – w obrębie dróg oddechowych o mniejszej średnicy, zlokalizowanych na obwodzie (brzegach) płuc. Centralnie usytuowane rakowiaki powodują powstawanie takich objawów, jak kaszel, rzężenia, świsty i odkrztuszanie plwociny zawierającej krew. Jeżeli duży guz tego typu zablokuje fragment układu oddechowego, może dojść do pojawienia się duszności lub zakażenia. Rakowiaki zlokalizowane obwodowo mogą w ogóle nie dawać objawów i bywają niekiedy przypadkowo wykrywane podczas wykonywania z innych wskazań RTG lub CT płuc.Niekiedy, jeśli dochodzi do przerzutów tego typu guza wątroby, u chorego występuje szczególny zespół objawów związanych z uwalnianiem przez guz do krwi związków o charakterze hormonalnym. Objawy te, które noszą nazwę zespołu rakowiaka, rzadko kojarzy się z rakowiakiem płuc.
